رهنمودهای اسلام درباره بهداشت غذایی

رهنمودهای اسلام درباره بهداشت غذایی

رعایت دستورات بهداشتی در خوردن و آشامیدن، یکی از مهم ترین عوامل سلامت، شادابی و طول عمر است.

اگر مردم بدانند که چه باید بخورند، چه اندازه بخورند و چگونه بخورند و نیز دانسته خود را به کاربندند، بی تردید، بیشتر بیماریها از انسان دور خواهد شد.

درباره بهداشت غذایی، نخستین نکته این است که در نظام آفرینش «خوردن» ابزاری برای زندگی است نه آن که زندگی ابزاری برای خوردن.

چنان که در حکمتی منسوب به امام علی (ع) آمده است :

{لا تطلب الحياة لتاکل، بل أطلب الأكل لتحیا}

«زندگی را برای خوردن مخواه، بلکه خوردن را برای زندگی بخواه»

بسیاری از مردم سلامت، شادابی و زندگی خود را فدای شکم خود می کنند.

از این رو، هیچگاه به فکر این نیستند که چه بخورند، چگونه بخورند و چه اندازه بخورند.

پس، هر چه را مزه بهتری دارد به هر اندازه که میل دارند و به هر شکلی که پیش بیاید، مصرف می کنند و بدین سان، گرفتار انواعبیماری ها می شوند.

چنان که امام علی (ع) می فرماید :

{من غرس في نفسه محبة أنواع الطعام، اجتني ثمار فنون الأسقام}

«هرکس در دل خود، درخت علاقه به انواع غذاها را بکارد، میوه انواع بیماری ها را از آن می چیند.»

رهنمودهای اسلام در بان بهداشت غذایی، فوق العاده مهم و با ارزش است.

این رهنمودها نه تنها تأمین کلید سلامت جسم بلکه تضمین کننده سلامت جسم و روح انسان ها نیز هست.

از سوی دیگر، از آنجا که عقل و علم، به همه رازهای آفرینش احاطه ندارند، چه بسا حکمت برخی از رهنمودهای اسلام برای دانش امروز، مجهول باشد.

ولی بی تردید این به معنای بی دلیل بودن آن  رهنمودها نیست، چنانکه فلسفه تعدادی از احکام اسلامی در گذشته ناشناخته بود و امروزه علم به راز آنها پی برده است.

در نگاهی کلی، رهنمودهای بهداشتی اسلام را در محورهای زیر میتوان تبیین کرد:

1- حلال بودن غذا

نخستین و مهم ترین رهنمود اسلام درباره غذا، تاکید بر «حلال» بودن آن است، بدین معنا که :

اولا، آن چه انسان مصرف می کند باید از راه مشروع تهیه شده باشد.

غذایی که از راه نامشروع و تجاوز به حقوق دیگران تهیه گردد، هر چند ممکن است برای سلامت جسم ضرر نداشته باشد.

اما بی تردید برای سلامت روان، زیان بار است.

ثانيا، غذای انسان باید از طیبات (آن چه پاک است)، تهیه شده باشد.

براساس این رهنمود، انسان نباید غذاهایی را که طبع توده مردم آن را نمی پسندد، یا اسلام خوردن آن را ممنوع دانسته است(مانند گوشت مردار یا گوشت حیوانات حرام گوشت) مصرف کند، هرچند که تجاوز به حقوق دیگران نباشد.

ثالثا، غذا برای کسی که مصرف کننده است، نباید زیان بار باشد.

توضیح اینکه ممکن است غذایی برای یک نفر مفید باشد، اما برای دیگری به دلیل آن که بیمار است، زیان بار باشد.

رابعا، غذا برای روح انسان یا جامعه مفسده نداشته باشد.

توضیح این که ممکن است غذایی حلال باشد و برای جسم هم زیان بار نباشد، اما چگونگی مصرف آن، برای روح یا جامعه مفسده داشته باشد.

مانند غذا خوردن در ظروف طلا و نقره، یا غذا خوردن از سفره هایی که مشروبات الکلی در آن قرار دارد.

خوردن این گونه غذاها نیز در اسلام، ممنوع شناخته شده است.

2- دو وعده غذا خوردن در شبانه روز

در روایات اسلامی، برای تداوم سلامت و شادابی انسان، خوردن دو وعده غذا در صبح و شام توصیه شده است.

اهل بهشت نیز که در دار السلام، جاوید هستند، در همین دو وعده غذا می خورند:

(ولهم رزقهم فيها بكرة وعشيا )

«و در بهشت، هر صبح و شام، روزی آنان آماده است» (مریم / ۶۲ )

غالب افراد عادت دارند که روزانه سه وعده غذا بخورند که شامل صبحانه، ناهار و شام میشود.

برخی هم به امید حفظ سلامت و کنترل وزن، از شام شب پرهیز می کنند که هر دو شیوه مغایر با توصیه های شریعت اسلام است.

نقل است که فردی نزد امام صادق (ع)، از دردها و بدگواریهایی که داشته ابراز ناراحتی می کند و ایشان می فرمایند:

«صبحانه و شام بخور و در فاصله میان آنها چیزی مخور، چراکه موجب تباهی تن است.»

پس بهتر است به مرور وعده ناهار را حذف و روز را با صرف صبحانه ای مناسب آغاز کنیم.

 3- توصیه به کم خوری

پیشوایان دین، ضمن  تأكيد بر کم خوری، منافع فراوانی برای آن ذکر کرده اند، مانند تداوم سلامت بدن، صفای اندیشه، نورانیت دل، رهایی از دام شیطان، بهره گیری از ملکوت هستی، نزدیکی به خداوند متعال و استفاده بهتر از عبادت پروردگار.

مطالعات نشان داده که اگر حجم ماده مغذی نصف و کالری ثابت باشد تا ۴۰ درصد منجر به افزایش سن و اگر حجم ماده غذایی و کالری آن نصف شود منجر به افزایش سن تا دو برابر میشود.

4- پرهیز از پرخوری

از منظر احادیث، پرخوری به شدت نکوهیده است. پُرخوری از سلامت می کاهد؛ بدن را بدبو می کند.

زمینه را برای انواع بیماری های جسمی و روحی فراهم میسازد.

پرخوری، جوهر نفس را تباه می کند؛ به نیروی تقوا (پرهیزگاری) و ورع (خویشتن داری) ضربه میزند؛ مانع تیزهوشی است و دل را سخت و تاریک می سازد.

برای پیشگیری از زیان های پرخوری و بهره گیری از منافع کم خوری، پیشوایان اسلام توصيه کرده اند که انسان تا زمانی که احساس گرسنگی نکرده، چیزی نخورد و قبل از آن که کاملا سیرشود، از خوردن غذا دست بکشد؛

{کل وأنت تشتهي، و امسك وأنت تشتهي}

قرآن کریم میفرماید:

{کلوا واشربوا ولا تسرفوا إنه لا يحب المسرفين}

«بخورید و بیاشامید، ولی زیاده روی نکنید که او اسراف کاران را دوست نمی دارد.» (اعراف/۳۱)

گرچه این آیه بسیار ساده به نظر میرسد، ولی امروزه ثابت شده که یکی از مهم ترین دستورهای بهداشتی و سلامتی قرآن، همین آیه است.

زیرا تحقیقات دانشمندان نشان میدهد که سرچشمة بسیاری از بیماریها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده در بدن انسان باقی میماند.

این مواد اضافی، هم بار سنگینی برای قلب و دستگاه های دیگر بدن است و هم منبع آماده ای برای انواع عفونتها و بیماریها میباشد. از این رو، برای درمان بسیاری از بیماریها، نخستین گام، سوزانیدن مواد مزاحم و در حقیقت، زباله های بدن و پاکسازی جسم است.

عامل اصلی تشکیل این مواد مزاحم، اسراف و زیاده روی در تغذیه و به اصطلاح «پرخوری» است.

و راه جلوگیری از آن، جز رعایت اعتدال در غذا نیست.

به ویژه در زمان ما که بیماریهای گوناگونی ماند قند، چربی خون، تصلب شرایین، نارسایی های کبد و انواع سکته، فراوان شده است و افراط در تغذیه  با توجه به عدم تحرک جسمانی کافی، یکی از عوامل اصلی محسوب میشود.

مرحوم طبرسی در مجمع البیان (ذیل آیه یاد شده) نقل می کند:

هارون الرشيد، طبیبی مسیحی داشت که مهارت او در طب معروفه بود. روزی این طبیب به یکی از دانشمندان اسلامی گفت:

من در کتاب آسمانی شما چیزی از طب نمی یایم، در حالی که دانش مفید بر دو گونه است: علم ادیان و علم ابدان.

او در پاسخش چنین گفت: خداوند همه دستورات طبی را در نصف آیه از کتاب خویش آورده است :

«کلوا و اشربوا و لاتسرفوا»

و پیامبر ما نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده است :

«معده خانه همه بیماری ها و امساک سرآمد همه داروهاست و آنچه بدن را عادت داده ای (از عادت صحیح و مناسب)، آن را از او دریغ مدار».

طبيب مسیحی هنگامی که این سخن را شنید، گفت:

«ما ترک کتابکم ولا نبیکم جالینوس طبا»

«قرآن شما و پیامبرتان برای جالینوس (پزشک معروف) طبی را باقی نگذاشته اند.»

با استفاده از آنچه که در روایات معصومین (ع) آمده، خطرات و زیانهای زیر برای پرخوری قابل ذکراست :

«زیان بار و بیماری زا است؛ دهان را بدبو می کند؛ بار زندگی بر دوش سنگین میشود؛ موجب سنگدلی است؛ قلب را می میراند؛ خواب آلودگی می آورد و آن بازدارنده از عبادت است؛ انسان را از حکمت محروم می سازد.

فرد پرخور به ملكوت آسمانها و زمین راه نمی یابد (و به حقایق نمیرسد)؛ نزد خدا مبغوض و منفور است.

تیزهوشی را از بین می برد؛ خواب ها را پریشان می کند؛ چشم (دل) از دیدن خیر و صلاح کور می شود؛ نور معرفت را کم سو می کند.

مایه قساوت دل و ستی در نماز است؛ نورانیت را از بین می برد؛ شکم بارگی میآورد و آن بزرگترین عیب است.»

امام صادق (ع) درباره سخنانی که میان حضرت یحیی (ع) و ابلیس (لعنت الله علیه) رد و بدل شد، فرمود:

ابلیس به یحیی بن زکریا(ع) ظاهر شد، در حالی که آویزهایی از هر چیز بر او بود. یحیی به ابليس گفت: «این آویزها چیست؟» شیطان گفت: «این ها شهوات و امیالی است که فرزند آدم گرفتارآنها شده است »

یحیی گفت: آیا چیزی از آنها برای من نیز هست؟

شیطان گفت: هرگاه از خوراک سير شوی تو را از نماز و یاد خدا باز داریم.

یحیی گفت: با خدا عهد میکنم که هرگز معده خود را از غذا پر نکنم.

ابلیس گفت به خدا عهد می کنم که هرگز انسانی را اندرز ندهم.

5- برترین خوراکی و بهترین سفره

از منظر روایات اسلامی، برترین غذاها، غذایی است که دارای چند ویژگی باشد:

اول آن که از دست رنج خود فرد تهیه شده باشد.

دوم، آن که خانواده او آن را دوست داشته باشند.

سوم، این که بوی آن موجب آزار دیگران نباشد.

بهترین سفره ها نیز پاکیزه ترین، حلال ترین و ساده ترین آنهاست و انواع غذاهای رنگارنگ و گران قیمت که اهل بیت (ع) از مصرف آنها پرهیز می کردند، بر آن چیده نشده باشد.

6- رعایت آداب سفره و غذا خوردن

آدابی که پیشوایان اسلام برای حضور بر سفره غذا توصیه کرده اند، عبارتند از:

خوردن سبزی جات در سفره، نیاشامیدن آب وسط غذا، شستن دستها، نشستن بر سر سفره با فروتنی، گرامیداشتن نان، سهیم کردن ناظر (اعم از انسان و حیوان) در غذا و آخرین ادب، صدقه دادن از آن غذا یا همانند آن.

همچنین توصیه شده که: «نان را زیر ظرف نگذارد؛ نان را با چاقو قطعه قطعه نکند؛ اگر نان بر سفره بود، منتظر غذای دیگری نماند؛ غذای ریخته شده را جمع کند.

در راه غذا نخورد؛ تنها غذا نخورد؛ پس از غذا دراز بکشد و پای راست را بر پای چپ بگذارد؛ در جمع خانواده و همراه با خادمان و خدمتکاران غذا بخورد که این کار سبب غفران الهی خواهد بود.

در حالت جنابت غذا نخورد چرا که خوردن غذا در حالت جنابت فقر می آورد؛ با دست چپ غذا خورد؛ در حال خوردن تکیه ندهد. (کراهت غذا خوردن در حال جنابت، با وضوی مستحبی و یا شستن دست، کمتر می شود)؛ و بالأخره این که پس از صرف

غذا، کار شایسته ای انجام دهد.

در قرآن کریم آمده است:

(يا أيها الرسل کلوا من الطيبات و اعملوا صالحا)

«ای پیامبران از غذاهای پاکیزه بخورید، و عمل صالح انجام دهید» (مؤمنون /۵۱)

7-  استفاده از ظروف مناسب برای خوردن و آشامیدن

خوردن و آشامیدن در ظروف طلا و نقره حرام است و در ظرف های طلاکوب و نقره کوب مکروہ می باشد.

8- خوردن طعام های لذیذ

اسلام، خوردن طعام های لذیذ و همچنین دادن اینگونه طعام به مردم را خوب می داند، اما باید حلال باشد و در خوردن نیز زیاده روی نشود.

زیاده روی در خوردن، همانند اسراف است و این اسراف در خوردن، نباید مؤمن را از عبادات باز دارد؛ بلکه باید منظور و مقصود فرد از خوردن و آشامیدن، کسب نیرو برای عبادت باشد.

در احادیث آمده است که در مورد آنچه از مال حلال در دنیا خورده باشید، در آخرت سؤال نخواهد شد و خداوند کریم تر از آن است که از مؤمن در مورد آنچه از حلال خورده و آشامیده است، سؤال کند.

9- پرهیز غذایی

روایت شده است که : «آنچه را از زمانش آگاهی یافته ای، مخور و هوس خویش را بر آسایش بدن برمگزین»

و از پیامبر اکرم(ص) نقل است که: «معده، خانه همه دردها است و پرهیز، ریشه همه درمان ها»

ولی در عین حال، توجه به این نکته هم ضروری است که از امام کاظم (ع) نقل است که:

«پرهیز آن نیست که چیزی را به کلی وابگذاری و هیچ نخوری، بلکه پرهیز آن است که از چیزی کم بخوری.»

به عبارت دیگر، پرهیز از یک چیز، تنها کم خوردن از آن است.

10- رعایت آداب آشامیدن

از پیامبر خدا(ص) نقل است که : اگر کسی آب بخورد و در حین آن سه نفس بکشد، از بیماری در امان است.

پس نباید آب را لاجرعه سر کشید.

و نيز از امام صادق (ع) نقل است که: ایستاده آشامیدن آب در روز، غذا را گوارا می سازد و ایستاده آشامیدن آب در شب، زردآب میآورد.

پس باید روزها آب را ایستاده و شبها آب را نشسته نوشید.

روایت دیگر از پیامبر اکرم (ص) حکایت دارد که ایشان به گاه آشامیدن، در ظرف نمی دمید و چون می خواست نفس بکشد، ظرف را از دهان خود دور می کرد تا نفس بکشد.

پس دمیدن در آب و سایر نوشیدنی ها جایز نیست.

همچنین در روایات از آشامیدن آب بسیار داغ، آشامیدن آب در میان غذا، آشامیدن آب بر روی گوشت و چربی، آشامیدن آب از کنار دسته ظرف لب شکسته، آشامیدن آب در ظرفهای مسی، آشامین آب در حال ناشتا و آشامیدن آب سرد پس از خوردن چیز گرم و شیرینی نهی شده است.